این مقاله تلاش دارد جایگاه سواحل جنوب شرق (سواحل مکران) را که بندر چابهار نیز در آن واقع‌شده است از منظر استراتژیک و ژئواکونومیک بررسی نموده و به تبیین مزیت‌های سیاسی-اقتصادی این منطقه برای جمهوری اسلامی ایران بپردازد.
باوجود پتانسیل‌های بسیار گسترده سواحل جنوب شرقی کشور، در طی دهه‌های اخیر به دلیل تمرکز بیشتر بر بنادر و سواحل خلیج‌فارس، از قابلیت‌های این سواحل، استفاده مطلوب نشده است، حال‌آنکه توسعه آینده کشور و به‌ویژه در نیمه شرقی تا حد زیادی منوط به شناخت بهینه از کارکردها و ظرفیت‌های این منطقه است. این الزام زمانی پررنگ‌تر شد که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز تأکیدات فراوانی بر استفاده از ظرفیت‌های سواحل مکران در مسیر پیشرفت کشور ایراد نمودند و در مقاطع مختلف بر اهمیت این منطقه تصریح کرده و آن را به‌مثابه گنجی عظیم برای کشور دانستند و بر ضرورت رسیدگی مسئولان و تلاش برای توسعه و استفاده از ظرفیت این سواحل، توصیه نمایند.
ایران به دلیل برخورداری از منابع فراوان انرژی، نزدیکی جغرافیایی به دریاهای آزاد، سواحل مناسب برای تأسیس بندر و تأسیسات نفتی و ... دارای جایگاه انحصاری در تأمین انرژی و انتقال کالا برای کشورهای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای است و دراین‌ارتباط سواحل جنوب شرق ایران (سواحل مکران) از اهمیت بیشتری نسبت به سایر مناطق ایران برخوردارند. وجود برخی سواحل صخره‌ای، نوع، شکل و ویژگی‌های بیشتر سواحل مکران به نحوی است که برای ایجاد بنادر ساحلی مناسب هست. باوجود پتانسیل‌های بسیار گسترده سواحل جنوب شرقی کشور، در طی دهه‌های اخیر به دلیل تمرکز بیشتر بر بنادر و سواحل خلیج‌فارس، از قابلیت‌های این سواحل، استفاده مطلوب نشده است، حال‌آنکه توسعه آینده کشور و به‌ویژه در نیمه شرقی تا حد زیادی منوط به شناخت بهینه از کارکردها و ظرفیت‌های این منطقه است. این الزام زمانی پررنگ‌تر شد که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز تأکیدات فراوانی بر استفاده از ظرفیت‌های سواحل مکران در مسیر پیشرفت کشور ایراد نمودند و در مقاطع مختلف بر اهمیت این منطقه تصریح کرده و آن را به‌مثابه گنجی عظیم برای کشور دانستند و بر ضرورت رسیدگی مسئولان و تلاش برای توسعه و استفاده از ظرفیت این سواحل، توصیه نمایند.
با توجه به سفر عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی، به دهلی‌نو پایتخت هند، در نیمه‌ی شهریور 1397 و اظهاراتش مبنی بر اینکه پروژه مدیریت و توسعه بندر تجاری چابهار، در یک قرارداد موقت به یک شرکت هندی واگذار خواهد شد، قراردادی که نتیجه دیدار و مذاکرات حسن روحانی در هند در ماه مه سال ۲۰۱۶ میلادی و متعاقب آن، توافقنامه سرمایه‌گذاری 500 میلیون دلاری این کشور آسیایی با ایران، جهت تکمیل بندر چابهار، بوده است. با این بهانه، این مقاله تلاش دارد جایگاه سواحل جنوب شرق (سواحل مکران) را که بندر چابهار نیز در آن واقع‌شده است از منظر استراتژیک و ژئواکونومیک بررسی نموده و به تبیین مزیت‌های سیاسی-اقتصادی این منطقه برای جمهوری اسلامی ایران بپردازد تا نتایج برآمده، به بهره‌گیری هرچه بهینه‌تر از مزیت‌ها و ظرفیت‌های این منطقه در راستای توسعه و رونق اقتصادی آن منطقه و بالطبع کشور و طراحی و برنامه‌ریزی سیاست‌های کارآمد در آینده، منتج گردد.
-مزیت اقتصادی ناشی از دسترسی ایران به اقیانوس هند و آب‌های آزاد
سواحل مکران، دروازه ورود ایران به اقیانوس هند و تجارت جهانی است و این موقعیت ژئوپلیتیکی، یک مزیت اقتصادی قابل‌توجه است که حجم بزرگی از مبادلات جهانی کالا و اقتصادی را متوجه این منطقه می‌گرداند و جمهوری اسلامی می‌تواند با اهتمام دولتمردان در مسیر توسعه پایدار با تکیه‌بر این مزیت، نقش محوری خود را در خلیج‌فارس، دریای عمان و اقیانوس هند بازیابی کند و در حجم عظیم مبادلات کالا و ترانزیت انرژی جهانی و آثار گسترده توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی سهیم گردد و منافع ملی و امنیت پایدار اقتصادی را به ارمغان آورد.
-مزیت اقتصادی ناشی از ترانزیت، انتقال انرژی و تجارت
محل واقع‌شدن سواحل جنوب شرق ایران و دسترسی آن به کریدور های بزرگ تجاری دنیا و مسیرهای بزرگ ترانزیت کالا و انرژی به اروپا، کشورهای مدیترانه و هندوستان، نظیر کریدور ترانزیتی شمال جنوب، گذرنده از ایران و کریدور ترانزیتی هند، ایران و افغانستان که در بحث مسیرهای انتقال کالا و مواد غذایی قابل‌توجه است، از پتانسیل‌های اقتصادی این منطقه است.
درمجموع، قرار گرفتن سواحل مکران در مسیر کریدورهای شمال جنوب و نیز قرار گرفتن در مسیر انتقال انرژی امکانات بالقوه این منطقه برای جمهوری اسلامی است که می‌بایست این فرصت را به امکانات بالفعل تبدیل کند. چنانچه این ظرفیت اخیراً در قراردادی تحت عنوان کریدور حمل‌ونقل میان ایران افغانستان و هند موردتوجه قرار گرفت. از سوی دیگر با توجه به پتانسیل و توانمندی‌های ایران در این عرصه و اینکه از ترانزیت به‌عنوان صنعتی نو یاد می‌شود، حوزه‌ی نفوذ میان‌قاره‌ای سواحل مکران و قرار گرفتن این منطقه در مسیر کشتی‌های تجاری قول پیکر و مزبت های اقتصادی برآمده از آن، می‌تواند قدرت کشتیرانی دریایی ایران را نیز تقویت نماید و افزایش قدرت کشتیرانی حجم تبادلات و طراز تجاری را در گمرکات افزایش خواهد داد که این نیز خود مزیت اقتصادی محسوب می‌گردد. علاوه بر این موارد، موقعیت استراتژیکی جغرافیایی ایران در منطقه جنوب شرق و سواحل مکران این قابلیت را دارد که درآمد حاصله از ترانزیت کالا، پس از نفت و گاز به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع درآمدی کشور موردتوجه قرار گیرد و موقعیت استراتژیک کشور در سواحل مکران را باید دروازه‌های ارتباط با اقتصادی کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی، قفقاز و دروازه ورود به اروپا دانست.
-مزیت‌های سیاسی سواحل مکران
سواحل جنوب شرق (مکران) به لحاظ جایگاه سیاسی می‌تواند در اتخاذ استراتژی‌ها، دکترین و راهبردهای سیاسی - امنیتی جمهوری اسلامی، نقش ویژه‌ای برای کشور در نظام بین‌الملل ایفا نماید و آن را از توان و قابلیت تحرک قابل‌توجهی در فعالیت‌های سیاسی- نظامی برخوردار نماید. این مزیت‌ها عبارتنداز:
-مزیت ناشی از کریدور شمال-جنوب
باید گفت مـوقعیت خـاص ژئوپلیتیکی ایـران به‌گونه‌ای است که با عبور لوله‌های نفت و گاز از خاک ایران، منجر به گسترده‌تر شدن همکاری‌های سیاسی این کشور بـا جمهوری‌های شرقی و جنوب شرقی آسیا و هندو پاکستان باشد که همانا همکاری‌های بخش انرژی، همگرایی سیاسی را بـه دنـبال دارد کـه نهایتاً منجر به یکپارچگی ژئوپلیتیکی ایران در این حوزه خواهد شد. همچنین تأکید بر همکاری‌های انرژی و اقتصادی و هماهنگی‌های وسیع سیاسی مـی‌تواند زمـینه‌ساز اعتمادسازی‌های عمیق در منطقه گردد و این مسئله امنیت پایدار را ایجاد خواهد نمود.
-کنترل بر مسیرهای استراتژیک منطقه
فضای ژئوپلیتیک هر کشور تحت تأثیر عوامل مختلف و کارکردهای آن‌ها، می‌تواند در طیفی از شرایط کاملاً مساعد تا شرایط نامساعد قرار داشته باشد. بازیگران ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تحت تأثیر اهداف خاص خود می‌کوشند محیط ژئوپلیتیک یک کشور را تعریف و تبیین نمایند. دریای عمان جزء حوزه‌ی استراتژیک اقیانوس هند بوده که به‌عنوان یکی از پنج حوزه‌ی استراتژیک جهان شناخته می‌شود و روزانه میلیون‌ها بشکه‌ی نفت و حجم وسیعی از کالا و سرمایه از طریق آن مبادله می‌شود. (حافظ نیا، رومینا، 1384:14) لذا حضور در مرز آبی کرانه‌های عمان و تسلط بر یکی از مهم‌ترین و استراتژیک نرین راهه‌ای آبی جهان، کنترل ایران را در مبادی ورودی خلیج‌فارس و اقیانوس هند تضمین می‌نماید و از طریق تجمیع منافع دیگران، دراین‌ارتباط به تولید امنیت از طریق همکاری‌های بین‌المللی، هزینه تأمین امنیت این منطقه را بر عهده دیگران قرار می‌دهد و این‌یک مزیت سیاسی-امنیتی برای جمهوری اسلامی محسوب می‌گردد.
-جایگزینی تنگه‌ی هرمز
با توجه به اینکه در شرایط کنونی خلیج‌فارس تنها راه ارتباطی ایران به دنیای خارج است. ساختار ارتباطی ایران از مرکز ایران به‌سوی داخل خلیج‌فارس و از خلیج‌فارس به سمت خارج آن هست یعنی ایران از طریق خلیج‌فارس و تنگنای تنگه‌ی هرمز با سیستم جهانی پیوند می‌خورد. تنگه‌ی هرمز در حال حاضر به‌عنوان عامل قدرت برای ایران محسوب نمی‌گردد بلکه عامل ضعف قدرت ملی ایران است. زیرا ایران وابسته‌ترین کشور منطقه به تنگه‌ی هرمز است و %100 صادرات انرژی فسیلی ایران و بیش از 80% صادرات و واردات آن از طریق مسیر فوق‌الذکر انجام می‌شود. بنابراین در شرایط بروز محاصره دریایی و تهدید امنیت تنگه‌ی هرمز، ایران به‌شدت آسیب‌پذیر خواهد بود. ازاین‌رو سواحل جنوب شرق ایران پتانسیل مناسبی برای خروج ایران از تنگنای ارتباطی دریایی محسوب می‌شود. از سوی دیگر، ایران از جهات مختلف با تهدیدات متعدد روبرو است. بنابراین سواحل دریای عمان منطقه‌ی امن‌تری جهت خروج نسبی ایران از تهدیدات موجود و تهدیدات مفروض است مشروط بر اینکه تحولی در ساختار فضایی حمل‌ونقل کشور بر اساس طرح پیشنهادی انجام پذیرد.
-افزایش قدرت دریایی ایران
جنوب شرق ایران به لحاظ جایگاه نظامی می‌تواند در اتخاذ استراتژی‌های بحری، نقش ویژه‌ای برای ایران ایفا نماید و آن را از توان و قابلیت تحرک میان‌اقیانوسی در فعالیت‌های نظامی برخوردار نماید. ایران از طریق این عرصه‌ی آبی می‌تواند به یک قدرت نظامی با حوزه عملکرد میان‌اقیانوسی تبدیل شود و از حوضچه‌ی خلیج‌فارس خود را بیرون بکشد. چراکه حوضچه‌ی خلیج‌فارس امکان تبدیل‌شدن ایران به یک قدرت دریایی را فراهم نمی‌کند. ولی دریای عمان و اقیانوس هند چنین امکانی را برای ایران دارا می‌باشند. (حافظ نیا، رومینا، 1384 :11) ایران از طریق این عرصه ی آبی می‌تواند به یک قدرت نظامی با حوزه‌ی عملکرد میان‌اقیانوسی تبدیل شود و از حوضچه‌ی خلیج‌فارس خود را بیرون بکشد. چراکه حوضچه‌ی خلیج‌فارس امکان تبدیل‌شدن ایران به یک قدرت دریایی را فراهم نمی‌کند. ولی دریای مکران (عمان) و اقیانوس هند چنین امکانی را برای ایران فراهم می‌آورند. وجود پایگاه هوایی چابهار و توسعه‌ی آن همچنین رزمایش‌های دریایی ایران در خارج از آب‌های خلیج‌فارس می‌تواند قدرت نظارتی و کنترلی ایران را بر بخش شمالی اقیانوس هند افزایش دهد(زرقانی، قلی زاده،1391 :6 ). لذا سواحل جنوب شرقی ایران به لحاظ جایگاه نظامی می‌تواند در اتخاذ استراتژی‌های فرا منطقه‌ای برای ایران تعیین‌کننده باشد و توان تحرک میان آب‌های اقیانوسی را به نیروی دریایی ایران ببخشد. این به معنای گسترش حوزه عملیات نظامی ایران، فراتر از حوضچه خلیج‌فارس و امکان تبدیل آن به یک قدرت دریایی استراتژیک است. چنانچه برگزاری رزمایش دریایی قوای نظامی ایران در سواحل جنوب شرق مکران نشان‌دهنده‌ی افزایش قدرت دریایی ایران است و بدین‌جهت، این ظرفیت، ازجمله مزیت‌های سیاسی سواحل مکران به‌حساب می‌آید.
نتیجه
همان‌گونه که مشخص گردید، برخورداری منطقه جنوب شرق کشور از نعمت سواحل مناسب دریایی (سواحل مکران) نقش مهمی در ارتقاء جایگاه ژئوپلیتیکی، توسعه اقتصادی، سیاسی و امنیتی جمهوری اسلامی در نظام بین‌الملل دارد. سواحل مکران در جنوب شرقی ایران، به دلیل موقعیت و ویژگی‌های راهبردی که دارد از اهمیت زیادی برخوردار است، به‌طوری‌که این سواحل دارای قابلیت‌ها و توانمندی‌های ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیکی مهمی است. مزیت‌ها و فرصت‌های موجود و نهفته در این سواحل می‌تواند باعث تسریع روند توسعه و پیشرفت منطقه جنوب شرق ایران و نیز افزایش قدرت سیاسی-اقتصادی کشور گردد. این منطقه با دارا بودن فرصت‌های ژئوپلیتیکی، ژئواکونومیکی و ژئواستراتژیکی، نیازمند وضع قوانین و اقدامات تسهیل و تسریع‌کننده به جهت بهره‌مندی از ظرفیت‌های فزاینده آن است. مزیت‌های اقتصادی و سیاسی این منطقه برای جمهوری اسلامی به حدی است که می‌تواند به‌عنوان حلقه اساسی زنجیره حمل‌ونقل، تجارت بین‌الملل، دروازه‌های مبادله انرژی، بار و مسافر دریا و خشکی و افزایش قدرت دریایی قلمداد گردد و به موضوعی جذاب برای تولید ثروت و شکوفایی اقتصادی سیاسی و امنیتی برای کشور تبدیل گردد و ایران می‌تواند با بهره‌گیری از این مزیت‌ها و عقد قرارداد با کشورهایی نظیر هند و پاکستان و چین و. منافع بسیاری را از این ظرفیت‌های ترانزیتی و حمل نقلی و در کل مزیت اقتصادی این منطقه، به دست آورده و جایگاه سیاسی-اقتصادی خود را در سطوح منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای ارتقا بخشد. این مهم، مستلزم درک واقعیات و بهره‌گیری از مزیت‌های این منطقه می‌باشد. خوشبختانه قرارداد جدید ایران با کشور هند در حوزه‌ی مکران و بندر چابهار، نشان می‌دهد که این منطقه موردتوجه قرارگرفته است. درمجموع توسعه آینده کشور و به‌ویژه در نیمه شرقی کشور تا حد زیادی به موقعیت‌های جغرافیایی و ساحلی مکران وابسته است و این امر منوط به طراحی و برنامه‌ریزی سیاست‌های کارآمد و بهره‌گیری بهینه‌تر از ظرفیت‌های این منطقه است.
با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی تاریخ انتشار 30مهر97
